صورت فلکی یا پیکر آسمانی مجموعه‌ای از ستاره‌ها می‌باشد که از زمین به شکل خاصی تشبیه شده و نامگذاری شده است. در واقعیت سه بعدی ، ستارگان یک پیکر آسمانی لزوما به هم نزدیک نیستند و ربطی به هم ندارند؛ و قرار دادن آنها در یک مجموعه صرفا به خاطر نزدیکی ظاهری آنها از دیدگاه زمینی است. دسته‌بندی ظاهری ستارگان به صورت پیکرهای آسمانی از نظر نشانی‌دهی و تهیه نقشه‌های آسان‌فهم آسمان مفید است. مطالعات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که نگاره‏های نقاشی شده بر روی دیوارهای غار لاسکو - در جنوب فرانسه - حاوی نشانه‌های نجومی است. گمان می‌رود خوشه ستاره‌ای پروین در کنار خوشه قلائص (صورت فلکی گاو) بر روی این نگاره‌ها نمایش

نگاره سنگی در غار لاسكو

داده شده است. شاید انسان‌های دوران پارینه‌‏سنگی (۳۰٬۰۰۰ تا ۲۶٬۰۰۰ سال پیش از میلاد) نخستین کسانی بودند که چهار جهت اصلی را تشخیص دادند. در اواخر دوره پارینه‌سنگی (۲۰٬۰۰۰ تا ۱۶۰۰۰ سال پیش از میلاد) در فرانسه هنر ساخت ابزارهای سنگی به اوج خود رسید و در آن هنگام اندیشه نخستین صورت‌های فلکی پایه‌گذاری شد. این را در آثار باقیماندهٔ نقش‌های درون غارهای این دوران می‌توان یافت. در دره میرملاس و همیان در شمال کوهدشت لرستان نیز پناهگاه‌هایی از این دوران وجود دارند. در این پناهگاه‌ها نقش‌های رنگ‌دار زیادی است. حدود ۱۶٬۰۰۰ تا ۸٬۰۰۰ سال پیش از میلاد ، کم‌کم اسامی گروه‌های ستاره‌ای (صورت فلکی) به سه دسته‌ی نمادین تغییر کرد. دنیای پایینی ، میانی و بالایی. حدود ۱۰٬۰۰۰ سال پیش از میلاد ، عصر یخبندان در اروپا به پایان رسید. با گرم شدن زمين ، علفزارها و دشت‌های اروپا جای خود را به جنگل‌ها دادند و دوران نوسنگی آغاز شد. در این دوره ، انسان‌ها به جای شکار و جمع‌آوری غذا به کشاورزی و تولید غذا می‌پرداختند. از این رو نیاز آن‌ها به وضعیت آب و هوا ، و دانستن فصل‌ها بیشتر شد. به این ترتیب به مسیر سالانه خورشید در آسمان توجه بیشتری کردند. می‌توان گفت حدود ۵٬۶۰۰ سال پیش از میلاد ، چهار صورت ‏فلکی در آسمان شکل گرفته بودند : دو پیکر ، سنبله ، قوس و ماهی. اين چهار صورت فلكی نمایانگر نقاط اعتدال و انقلاب‌های آن زمان بودند و مبنای صورت‌های فلکی منطقةالبروجی امروزی شدند.

۸۸ صورت فلکی امروزی

   آبمار - آتشدان - ارابه‌ران - اژدها - اسب بالدار - اسب کوچک - اسکنه - آفتاب‌پرست - بادبان - بزغاله - برساووش - بره - پیاله - پیکان - تاج جنوبی - تاج شمالی - تازی‌ها - ترازو - تک‌شاخ - تلسکوپ - تلمبه - تور - توکان - جوی - چلپاسه - چلیپا - خرچنگ - خرس بزرگ - خرس کوچک - خرگوش - درنا - دلفین - دلو - دو پرگار - دو پیکر - دوشیزه - ذات‌الکرسی - روباهک - زانوزده - زرافه - زن برزنجیر - ساعت - سپر - سکستان - سگ بزرگ - سگ کوچک - سنگ‌تراش - سه‌پایه - سه‌سو - سیاه‌گوش - سیمرغ - شاه‌تخته - شکارچی - شلیاق - شیر - شیر کوچک - طاووس - عقاب - قطب‌نما - قنطورس - قیفاووس - کبوتر - کژدم - کشتیدم - کلاغ - کمان - کوره - کوهمیز - گاو - گاوران - گرگ - گونیا - گیسو - مار - مار باریک - مارافسای - ماکیان - ماهی - ماهی پرنده - ماهی جنوب - ماهی زرین - مثلث جنوبی - مرغ بهشتی - مگس جنوبی - میکروسکوپ - نهنگ - هشتک - هندی

پیکرهای دوازده‌گانه

   بروج فلکی دوازده گانه به ترتیب (از فروردین تا اسفند) به صورت زير می‌باشند :

• نامهای فارسی : گوسفند (بره) - گاو - دو پیکر (زُروان) - خرچنگ (چنگار) - شیر (شیر اختر) - آناهیتا (دوشیزه یا خوشه) - ترازو - کژدم (گزدم) - کمان (کماندار ، آرش یا آرش گمانگیر) - کُریشک (بزغاله ، بز یا بز دريايی) - بُرز (آبکش) - دو ماهی (ماهی).

• نامهای عربی : حمل - ثور - جوزا (توأمان) - سرطان - أسد - سنبلة (عذراء) - میزان - عقرب - قوس (رامی) - جدی - دلو (ساکب الماء) - حوت (سمکة الشمالیة).

صورت فلكی دب اکبر

   بدون شک يکی از مشهورترين مجموعه ستاره‌های درون آسمان ، هفت ستاره‌ی صورت فلكی دب اکبر (Ursa Major) هستند ، که با هم دُم و قسمت پايين‌تنه‌ی يک خرس را تشکيل می‌دهند (بقيه اين خرس توسط ستاره‌های کم نورتر کامل می‌شود). دب اکبر سومین صورت فلکی بزرگ آسمان است. در اسطوره‌های یونان خرس بزرگ دارای دو شخصیت است : یکی به عنوان معشوقه‌ی Zeus و Adrasteia که Callisto نام داشت و دیگری به عنوان درختی که از زیوس - در هنگام کودکی - نگهداری کرد. داستان‌های بسیاری در مورد چگونگی تبدیل شدن Callisto به خرس بزرگ وجود دارد که ما به یکی از آنها می‌پردازیم. معمولا Callisto را دختر شاه آرکاد (قسمتی در یونان) - که Lycaon نام داشت - می‌دانند؛ ولی در یک داستان دیگر او را دختر پسر این شاه (Ceteus) می‌دانند. در این نسخه او Ceteus، صورت فلکی هرکول است ، که زانو زده و دست خود را به سمت خدا دراز کرده و به او التماس می‌کند تا دخترش را به خرس تبديل كند. Callisto عضو و پیرو الهه‌ی ماه و شکار (Artemis) شد. او مانند Artemis لباس می‌پوشید و موهای خود را می‌بست ، و خیلی زود به عنوان شکارچی محبوب و همراه Artemis شناخته شد. او قسم پاکدامنی و نجابت را برای Artemis خورد. یک روز وقتی Callisto در بیشه ، زیر سایه یک درخت دراز کشیده بود ، زیوس تغییر شکل داد و به او نزدیک شد. زیوس خود را به شکل Artemis درآورد و Callisto را بغل کرد. قبل از اینکه دختر از وحشت کاری انجام دهد ، خود را به شکل واقعی برگرداند و به او تجاوز کرد.

   یک روز گرم وقتی که گروه شکار به نزدیکی رودی رسیدند ، تصمیم به شکار گرفتند و Artemis لباس‌هایش را درآورد و بقیه را به رودخانه راهنمایی کرد. Callisto نيز در کمال بی‌میلی لباس‌هایش را درآورد و شکم برآمده‌ی او - که نشانه حاملگی بود - نمایان شد. Artemis او را رسوا کرد و از گروه خود اخراج کرد. بدترین زمان موقعی بود که او پسری به نام Arcas به دنیا آورد. هرا (Hera) ، همسر زیوس ، که شوهر خود را می‌شناخت و این مسأله را فهمیده بود تصمیم گرفت که انتقام بگیرد. هرا موهای Callisto را گرفت و روی زمین کشید. بعد از آن ، روی دست‌ها و پاهای Callisto ، موهای سیاه شروع به جوانه زدن کرد و دست‌ها و پاهای او به شکل پنجه درآمدند و در آخر به شکل یک خرس درآمد. برای ۱۵ سال او در جنگل زندگی کرد (او به شکل خرس بود ولی مغز انسان داشت). روزی گروهی را مشغول شکار دید و پسر خود Arcas را بین آنها تشخیص داد. او سعی کرد به پسرش نزدیک شود ولی Arcas ترسید و سعی کرد که خرس را متواری کند ولی در همان هنگام زیوس یک گردباد فرستاد که هر دوی آنها را به آسمان برد (Callisto را به دب اکبر و Arcas را به صورت فلکی Boötes تبدیل کرد).

صورت فلكی اریون

   اريون (Orion) يکی از شناخته شده‌ترين صورت‌های فلکی است. حتی کسانی که ستــاره‌شناس نيستند به راحتی می‌تواننــد آن را پيــدا کنند. طبق افســـانه‌ی ihd یونــانی ، اریون پسر Poseidon (خدای دريا) و Euryale (دختر شاه Crete) بود. خدای دريا به او قدرت داد تا بتواند بر روی آب راه برود. در اديسه‌ی هومر او را يک شکارچی بزرگ - که با يک چماق برنزی مسلح است - توصيف کرده است. در آسمان دو صورت فلکی سگ بزرگ و سگ کوجک (Canis Major & Canis Minor) او را تعقيب می‌کنند. در جزيره‌ی Chios ، اريون سعی در عشق‌بازی با Merope (دختر شاه Oenopion) داشت ، ولی موفق نشد. يک شب وقتی که Merope شراب نوشيده بود سعی کرد که او را بدزدد. برای تنبيه او شاه دستور داد که چشمهای او را در بياورند و او را از جزيره بيـــرون کنند. او به سمت شمــال به طرف جزيـــره‌ی Lemnos به راه افتـــاد و در آن جزيــره ، Hephaestus يکی از دستيارهای خود (Cedalion) را به او داد تا نقش چشــم او را بازی کند. او به طـــرف شرق - جايی که خورشيد طلوع می‌کند - حرکت کرد ، به اميد اينکه طبق گفته یکی از خدایان ، چشمهای او شفا پيدا کند؛ كه البتــه با طلوع خورشيد چشمهای او به طرز معجزه‌آسايی خوب شد. اریون با ستـــاره‌های Pleiades (خوشه پروین) که در صورت فلکی گاو نر قرار دارند مرتبط است.Pleiades هفت خواهر بودند که دختر Atlas و Pleione می‌باشند. طبق یک داستان ، اریون عاشق Pleiades شد و آنها را تعقیب کرد. زیوس آنها را دزدید و در آسمان قرار داد (جایی که هر شب اریون به دنبال آنهاست).

   داستان مرگ اریون بسيار متضاد هست. Aratus , Eratosthenes و Hyginus عقیده داشتند که عقرب در این داستان نقشی داشته است. روزی اریون لاف زد که بزرگ‌ترین شکارچی است و این خبــر به گــوش خـــدای شــکار (Artemis) و مادر الهه‌ی شکار (Leto) رسید. او می‌گفت که می‌تواند هر غولی را بر روی زمین بکشد. از این حرف ، زمین شروع به لرزیدن کرد و شکافی در زمین ظاهر شد و از این شکاف يک عقرب (صورت فلکی Scorpius و یا کژدم) بیرون آمد و اریون را نیش زد. ولی طبق گفته Aratus ، اریون سعی داشت الهه ماه و شکار را بدزدد و این الهه باعث لرزش زمین و بیرون آمدن عقرب شد. طبق گفته Ovid ، اریون هنگام نجات Leto از دست این عقرب کشته شد. در این داستان‌ها اریون و عقرب در دو حهت مخالف در آسمان قرار دارند و زمانی که عقرب در شرق طلوع می‌کند ، اریون به غرب فرار می‌کند. اریون بیچاره هنوز از گزیده شدن توسط عقرب می‌ترسد.

آیا می‌توان در یک شب ، تمام صورت‌های فلکی را مشاهده کرد؟

   جواب اين سؤال منفی است؛ زيرا :

   ۱- به دلیل نور شدید خورشید ، تعدادی از آنها در روشنایی روز قرار گرفته و قابل مشاهده نمی‌باشند. برای دیدن این صورت‌های فلكی باید چند ماه صبر کرد ، تا در نتیجه‌ی چرخش زمين به دور خورشید ، خورشيد از آن منطقه‌ی آسمان دور شود.

   ۲- در هر لحظه تنها نیمی از کره‌ی آسمان در بالای افق قرار دارد؛ یعنی در هر لحظه نیمی از ۸۸ صورت فلکی قابل مشاهده هستند. بعد از گذشت هر ساعتی بعداز غروب خورشید ، در سمت شرق صورت‌های فلکی جدید ظاهر می‌شوند و صورت‌های فلکی دیگری هم در سمت غرب غروب کرده و ناپدید می‌شوند؛ و این داستان ادامه دارد تا زمان طلوع خورشید در شرق آسمان (البته این مسأله در مورد صورت‌های فلکی حول قطبی مصداق ندارد).

   ۳- با توجه به مکان شما در روی کره زمین همواره تعداد مشخصی صورت فلکی قابل مشاهده است و هر چقدر هم صبر کنید نمی‌توانید تعدادی را ببینید. یعنی بعضی از صورت‌های فلکی از افق مکان شما هرگز طلوع و غروب نمی‌کنند. برای دیدن این صورت‌های فلکی باید به مناطق جنوبی‌تر کره زمین - برای مثال : منطقه استوا - سفر کنید. برای مشخص کردن آن دسته از صورت‌های فلکی که از منطقه شما قابل مشاهده نیستند (اگر در نیمکره شمالی زمین ساکن هستید) عرض جغرافیایی محلتان را از عدد ۹۰ کم کنید. ستاره‌هایی که میل آنها از این مقدار منفی‌تر (کوچک‌تر) است ، از مکان شما قابل مشاهده نخواهند بود. بدین طریق به کمک یک نقشه‌ی ستاره‌ای کل آسمان می‌توانید نام صورت‌های فلکی غیر قابل مشاهده از مکانتان را پیدا کنید.